დომბა Bison bonasus

არ არის შეტანილი წითელ ნუსხაში

დომბა (Bison bonasus)

საერთაშორისო სტატუსი - VU (მოწყვლადი)

ეროვნული სტატუსი - RE (რეგიონში გადაშენებული)

 

წყვილჩლიქოსანი ცხოველი ძროხისებრთა ოჯახიდან. ხარის სხეულის სიგრძე 3,5 მეტრამდე აღწევს ხოლო სიმაღლე 1,6 მეტრს. წონა 700-900 კგ-მდე მერყეობს, თუმცა აღწერილია 1200 კილოიანი ინდივიდებიც. კისერზე, თხემზე და ყელზე მათთვის შედარებით გრძელი ბალანია დამახასიათებელი. ფური ზომაში შედარებით პატარაა, საშუალოდ 400-600 კგ, იგი სქესმწიფობას 3-4 წლის ასაკში აღწევს და ყოველწლიურად 1 ხბოსიგებს. დომბები ძირითადად ბალახითა და ფოთლებით იკვებებიან, თუმცა ზამთარში აქტიურად იყენებენ ბუჩქებისა და ხეების ყლორტებსა და ხის ქერქს საკვებად. ისინი სოციალურ ჯოგებად ცხოვრობენ.

 

სახეობა საქართველოში გვხვდებოდა დიდ და მცირე კავკასიონზე. გუმისთის ხეობაში სახეობა 1925 წლამდე იყო შემორჩენილი, ხოლო ბაშკიროვი თვლიდა რომ დომბა 1940 წლამდე მცირე პოპულაციების სახით გვხვდებოდა ბზიფის, ფსოუს და ენგურისხეობებში. დღეისათვის სახეობა საქართველოში სრულად გადაშენებულია. დომბის რეინტროდუქცია და მის ისტორიულ გავრცელების არეალში დაბრუნება ქვეყნისთვის პრიორიტეტული ამოცანაა. დომბის პოტენციური ჰაბიტატების კვლევისას აღმოჩნდა რომ ნაწილი დაცულ ტერიტორიებს ემთხვევა თუმცა დიდი ნაწილი დაცული ტერიტორიების საზღვრებს გარეთაა დარჩენილი. ასევე მნიშვნელოვანი, პრობლემური, ფაქტორი ჰაბიტატების ფრაგმენტაციაა , რასაც ხშირად მაგისტრალები და დასახლებული ტერიტორიები წარმოადგენს.

 

სახეობის ისტორიულჰაბიტატში დაბრუნება ხელს შეუწყობს როგორც ეკოსისტემების სრულყოფილ ფუნქციონირებას ისე ქვეყანაში სახეობრივ მრავალფეროვნებას. დომბის პოტენციური ჰაბიტატების კვლევაში გამოიკვეთა რომ დომბის რეინტროდუქციისთვის ყველაზე რელევანტურ ჰაბიტატს გურიის მთიანეთი, მდინარე სუფსის ზემო დინება, გურიის ეროვნული პარკი და აჭარის მთიანეთი წარმოადგენს. დასაიმედებელია, რომ მსოფლიოს არაერთ ქვეყანაში დომბების რეინტროდუქციის პროგრამა წარმატებით ხორციელდება, დომბების მცირე პოპულაციები აღდგააზერბაიჯანში, ბულგარეთსა და რუმინეთში. ამავდროულად პოზიტიური ის ფაქტიც, რომ ადგილობრივ მოსახლეობაში სახეობის მიმართ წინასწარი ნეგატიური დამოკიდებულება არ არსებობს.

კავკასიური კეთილშობილი ირემი (Cervus elaphus)

შეტანილია წითელ ნუსხაში

კავკასიური კეთილშობილი ირემი (Cervus elaphus) – წყვილჩლიქოსანი ძუძუმწოვარი ცხოველია, მისი სხეულის სიგრძე საშუალოდ 240 სმ-ს აღწევს. მამრი ინდივიდები დაახლოებით 300 კილოგრამს იწონიან.

არც ისე შორეულ წარსულში სახეობის არეალი საქართველოს მნიშვნელოვან ტერიტორიას მოიცავდა, თუმცა მათზე გადაჭარბებულმა ნადირობამ ირმის პოპულაცია საგრძნობლად შეამცირა. ამ დროისათვის კეთილშობილი ირემი საქართველოში სამ ლოკაციაზე გვხვდება, ლაგოდეხსა და ბორჯომ-ხარაგაულის დაცულ ტერიტორიებზე, ხოლო გარდაბანში შედარებით მცირე პოპულაციის სახით არის წარმოდგენილი. აღსანიშნავია, რომ ირმის პოპულაციები ერთმანეთისგან იზოლირებულია, რაც ისედაც საფრთხეში მყოფ სახეობას კიდევ უფრო რთულ მდგომარეობაში აყენებს. ჰაბიტატების იზოლაცია ხელს უშლის პოპულაციებს შორის გენების მიმოცვლას, რაც არსებულ პოპულაციებს კიდევ უფრო მოწყვლადს ხდის, იზრდება თანდაყოლილი დეფექტებისა და დაავადებების რისკი. სწორედ ამიტომ კეთილშობილი ირემი საქართველოში შეფასებულია, როგორც კრიტიკულ საფრთხეში მყოფი სახეობა (CR). 

საინტერესო ფაქტი -  ხშირად ადამიანებმა არ იციან, რომ რქები მხოლოდ მამრ ინდივიდებს ეზრდებათ, რაც შემოდგომით, მყვირალობის პერიოდში მდედრების  მოსაპოვებლად რიტუალიზირებულ ორთაბრძოლებში ეხმარებათ. მყვირალობის დროს, რომელიც დაახლოებით სექტემბრის შუა პერიოდიდან ოქტომბრის პირველ ნახევრამდე გრძელდება,  მამრი ირემი ტყის პირას არსებულ შედარებით მოშიშვლებულ მდელოზე, ყვირილის მაგვარი ვოკალიზაციით უხმობს მდედრებს. იმ შემთხვევაში თუ ამავე ტერიტორიაზე ერთმანეთს ორი ძლიერი მამრი გადაეყრება მათ შორის შერკინება ე.წ ჯახი იწყება. ხშირ შემთხვევაში მსგავსი შეტაკებები რიტუალიზირებულია და არ მთავრდება რომელიმე ინდივიდის სიკვდილით ან სხეულის ძლიერი დაზიანებებით, თუმცა მდედრ ირმებთან შეჯვარებას შედარებით ძლიერი, დომინანტი მამრი ახერხებს, რომელიც ორთაბრძოლაში მოახერხებს და მეტოქეს გააძევებს ტერიტორიიდან. მას შემდეგ, რაც შეჯვარების პერიოდი ჩაივლის ადრეულ გაზაფხულზე მამრ ირემს  რქები სცვივა და ის თავიდან იწყებს ფორმირებას  და სრულყოფილ სახეს აგვისტოს ზაფხულის ბოლოს შემოდგომის დასაწყისში იღებს. მდედრ ირმებს (გარდა ჩრდილოეთის ირმებისა, კარიბუ) რქები არ ეზრდებათ.         

ქურციკი (Gazella subgutturosa)

შეტანილია წითელ ნუსხაში

ქურციკი-ჯეირანი (Gazella subgutturosa) - მცირე ზომის წყვილჩლიქოსანი ცხოველია, დამახასიათებელი თეთრი მუცლითა და ჩალისფერი ზურგით.  მათი წონა 18-იდან 33 კილოგრამამდე მერყეობს. მათ 80 კმ/სთ-მდე სიჩქარის განვითარება შეუძლიათ. მამრს ადვილად განასხვავებთ მდედრისგან რქების ზომით, რომელიც მდედრს ან საერთოდ არ აქვს ან ძალიან პატარა, სულ რამდენიმე სანტიმეტრის.

ჯეირანის გავრცელების არეალი მოიცავს მცირე აზიის, ამიერკავკასიის, შუა აზიის, ყაზახეთისა და ცენტრალური აზიის უდაბნოებსა და ნახევარუდაბნოებს, ამის მიუხედავად სახეობა მსოფლიოს მრავალ ადგილას გადაშენების საფრთხის წინაშეა. საქართველოში მისი ისტორიული გავრცელების არეალი მოიცავდა თბილისიდან სამხრეთ-აღმოსავლეთით მდებარე სტეპებსა და ნახევარუდაბნოებს, სადაც ჰაბიტატი წარმოდგენილი იყოს ღია ველების, უდაბნოებისა და ავშნიანი ნახევარუდაბნოების სახით. 

მეოცე საუკუნის 80-იან წლებამდე საქართველოში ქურციკი შირაქის ველის აღმოსავლეთით, თბილისის შემოგარენში, გარდაბანსა და სამგორის ველებზე ფართო გუნდებად გვხვდებოდა, თუმცა მათი ჰაბიტატების სამეურნეო ათვისებამ, ბრაკონიერობამ და ურბანიზაციამ საქართველოდან სახეობის სრულად გაქრობა გამოიწვია.
2013 წლიდან ბუნების დაცვის მსოფლიო ფონდის (WWF) კავკასიის წარმომადგენლობის ინიციატივით, გარემოს დაცვისა და სოფლის მეურნეობის სამინისტროსა და დაცული ტერიტორიების სააგენტოს ჩართულობით, ასევე, აზერბაიჯანის ეკოლოგიისა და ბუნებრივი რესურსების სამინისტროსთან თანამშრომლობითა და გერმანიის მთავრობის ხელშეწყობით, ვაშლოვანის დაცულ ტერიტორიებზე, სამუხის  ველზე მოხდა ქურციკების რეინტროდუქცია. დღეისათვის ქურციკების რაოდენობამ სამუხის ველზე ორას ინდივიდს გადააჭარბა, რაც იმედს იძლევა, რომ გადაშენებული სახეობა ისტორიულ ნიშნულს დაუბრუნდება.

არჩვი (Rupicapra rupicapra)

შეტანილია წითელ ნუსხაში

არჩვი, იგივე ფსიტი (Rupicapra rupicapra) - ჩლიქოსანი ცხოველი წყვილჩლიქოსანთა ოჯახისა. სხეულის სიმაღლე  65-70 სმ, წონა 40 კგ-დან 50 კგ-მდე. 20-30 სმ-მდე სიგრძის, სწორად აღმართული, ბოლოში მოკაუჭებული რქები აქვთ მამრებსაც და მდედრებსაც. მამრი შედარებით უფრო დიდია და მუქი ფერის. რქების უკან აქვთ ჯირკვლები, საიდანაც გამრავლების პერიოდში (ოქტომბრიდან დეკემბრამდე) გამოიყოფა სპეციფიკური სუნის სეკრეტი.

 

გავრცელებულია სამხრეთ ევროპაში, მცირე აზიის აღმოსავლეთ ნაწილსა და კავკასიის მთებში, საქართველოში გავრცელებულია  კავკასიონზე, თრიალეთის, გურია-აჭარისა და ლიხის ქედებზე. ცნობილი ქვესახეობებიდან საქართველოში გვხვდება კავკასიური არჩვი (Rupicapra rupicapra caucasica), იკვებება ბალახით, ზოგჯერ ბუჩქნარის ყლორტებითა და ნეკერით. მაკეობა 6 თვემდე გრძელდება. ჩვეულებრივ მაისში ერთ (იშვიათად ორ) თიკანს შობს.

აღმოსავლეთ კავკასიური ჯიხვი (Capra cylindricornis)

შეტანილია წითელ ნუსხაში

აღმოსავლეთ კავკასიური ჯიხვი (Capra cylindricornis) 

აღმოსავლეთ კავკასიური ჯიხვი წარმოადგენს კავკასიის ენდემურ სახეობას, გავრცელებულია კავკასიაში, მიეკუთვნება წვრილჩლიქოსნების რიგს. აღმოსავლეთ კავკასიური ჯიხვი გამოირჩევა ზომით, ზრდასრული მამრები დაახლოებით 105 სმ სიმაღლისა არიან, მათი სიგრძე 190 სანტიმეტრსაც კი აღწევს, ხოლო მასა 140 კილოა. მდედრის სხეულის სიმაღლე 85 სანტიმეტრია, სიგრძე 138 სანტიმეტრი, ხოლო წონა 56 კილო. მამრი სქესმწიფობას 5 წლის ასაკში აღწევს, ხოლო მდედრი 2 წლის ასაკში. მაკეობა 150-160 დღე გრძელდება და გაზაფხულის პერიოდში შობს ნაშიერს, იშვიათად ორს. 

საქართველოში გავრცელებულია:  სვანეთის, რაჭის, ფშავ-ხევსურეთის, მცხეთა მთიანეთის და კახეთის ტერიტორიაზე. გასული საუკუნის მეორე ნახევარში მკვეთრად დაიწყო რაოდენობის შემცირება ბრაკონიერობის გამო, ხოლო ბოლო ათი წლის განმავლობაში ვითარება საგრძნობლად გაუმჯობესდა, რადგან პოპულაცია სტაბილურად იზრდება, ეს რა თქმა უნდა დაკავშირებულია განხორციელებულ ღონისძიებებთან, დაცული ტერიტორიების გაფართოებასთან და ჰაბიტატების გაძლიერებულ დაცვასთან. 

დასავლეთ კავკასიური ჯიხვი (Capra caucasica)

არ არის შეტანილი წითელ ნუსხაში

დასავლეთ კავკასიური ჯიხვი (Capra caucasica)

 

საერთაშორისო სტატუსი - EN (საფრთხეში მყოფი)

ეროვნული სტატუსი - CR (კრიტიკულ საფრთხეში მყოფი)

 

დასავლეთ კავკასიური ჯიხვი გავრცელებულია დიდი კავკასიონის დასავლეთ ნაწილში საქართველოსა და რუსეთის ტერიტორიაზე .წარმოადგენს დიდი კავკასიის ენდემურ სახეობას. მისი ჰაბიტატი მოიცავს მთა ჩუგუშიდან მდინარე ბაქსანის სათავემდე ტერიტორიას. ისინი მიეკუთვნებიან წვრილჩლიქოსანი ცხოველების რიგს. გვხვდება სუბალპურ და ალპურ მდელოებზე ზღვის დონიდან დაახლოებით800-დან 4000 მეტრამდე ტერიტორიაზე. საზამთროდ ძირითადად სტუმრობს ტყით დაფარულ ფერდობებს. ინდივიდების გამრავლების პერიოდი იწყება ნოემბრის შუა რიცხვებიდან და იანვრის ბოლომდე გრძელდება. ამ დროს წარმოიქმნება მდედრებისა და მამრების შერეული ჯგუფები.

 

მამრი სქესმწიფობას 5 წლის ასაკში აღწევს, ხოლო მდედრი 2 წლის ასაკში. მაკეობა 150-160 დღე გრძელდება და გაზაფხულის პერიოდში შობს ძირითადად ერთ ნაშიერს, იშვიათად ორს. გასულისაუკუნიდან სახეობის პოპულაცია კლების ტენდენციით ხასიათდება რისი ერთ-ერთი მიზეზიც ბრაკონიერობა და სხვა ანთროპოგენური ფაქტორებია. საქართველოში მცირე პოპულაციებად გვხვდება სვანეთის ტერიტორიაზე.

ნიამორი (Capra aegagrus)

შეტანილია წითელ ნუსხაში

ნიამორი (Capra aegagrus)

წყვილჩლიქოსანი ცხოველია. ნიამორის სხეულის სიგრძე 150 სანტიმეტრს, ხოლო წონა 80 კილოგრამს აღწევს. მდედრს და მამრს მკვეთრად განასხვავებს რქის ფორმა და ზომა. მამრს აქვს უკან გადაზნექილი და ბრტყელი ფორმის რქები, რომელთა სიგრძეც დაახლოებით 130 სანტიმეტრია, თუმცა გვხვდება ისეთი ინდივიდები, რომელთა რქის სიგრძე რამდენიმე ათეული სანტიმეტრით აღემატება სტანდარტულ ზომებს. მდედრს შედარებით პატარა ზომის, 20-30 სანტიმეტრის სიგრძის რქები აქვს. გამრავლების პერიოდი იწყება შემოდგომით. წელიწადში ერთხელ, გაზაფხულზე შობს ერთ ნაშიერს.

ნიამორის ძირითადი ადგილსამყოფელი მთის ზედა სუბალპური მეჩხერი ტყით დაფარული მიუდგომელი კლდეებია. ვერტიკალური გავრცელება ზღვის დონიდან 1500 მ-დან 4200 მ-მდე აღწევს. იკვებება ბალახეულობით, ბუჩქებით. 

 

სახეობა გავრცელებულია საბერძნეთის არქიპელაგის ზოგიერთ კუნძულზე, მცირე აზიაში, ირანში, ავღანეთსა და პაკისტანში, დაღესტანში, აზერბაიჯანში, სომხეთსა და სამხრეთ თურქმენეთში. საქართველოში გვხვდება თუშეთსა და პირიქითა ხევსურეთში. XX საუკუნეში ნიამორის გავრცელების არეალი შედარებით ფართო იყო. ანთროპოგენული ზეგავლენის გამო მათი სამიგრაციო დერეფნები ფაქტობრივად გაქრა, რამაც პოპულაციების ერთმანეთისგან იზოლაცია და  ცხოველებს შორის გენთა მიმოცვლის შეწყვეტა გამოიწვია. აქედან გამომდინარე, შესუსტდა პოპულაციის სიჯანსაღე. გარდა ამისა, შემცირდა ნიამორის საკვები ბაზა, გაიზარდა ბრაკონიერობა, გაჩნდა შინაურ საქონელთან კონკურენცია, ამ ყველაფერმა ერთად ეს სახეობა საქართველოში გადაშენების საფრთხის წინაშე მიიყვანა. 

 

დღესდღეობით მდგომარეობა შედარებით უმჯობესდება და რაოდენობა მცირედით, მაგრამ მაინც იზრდება, დაცული ტერიტორიების გაფართოებისა და დაცვის გაძლიერების ხარჯზე.