სსიპ ველური ბუნებისეროვნული სააგენტო სსიპ ველური ბუნებისეროვნული სააგენტო

კავკასიური ყარანა (Phylloscopus)

არ არის შეტანილი წითელ ნუსხაში

კავკასიური ყარანა (Phylloscopus) - ფრინველთა გვარი ყარანასებრთა ოჯახისა. მათ სხეულის სიგრძეა 10–14 სმ, იწონიან 5–12,5 გ-ს. შეფერილობა მურა ან მომწვანოა, სხეულის ქვედა ნაწილი როგორც წესი ყვითელია, რამდენიმე სახეობას თვალების ზემოთ ღია ფერის „წარბი“ აქვს. გავრცელებული არიან ევროპასა და აზიაში; 1 აზიური სახეობა ალასკამდეც აღწევს. მისი არეალი მოიცავს კავკასიონს, თურქეთსა და ირანის ჩრდილოეთ ტერიტორიას.

კავკასიაში ის ბუდეებს ზღვის დონიდან 1,700-დან 2,500 მეტრამდე ტერიტორიაზე. ბინადრობენ სხვადასხვა განედებში ბუჩქნარიანი ტუნდრიდან მუქწიწვოვან ტაიგამდე. ბუდობენ მიწაზე, ხეებზე ან ბუჩქებზე. ბუდე დახურულია, აქვს გვერდითი შესასვლელი. დებენ 4–8 წინწკლებიან ღია ფერის კვერცხს. კრუხობს უმთავრესად დედალი. ინკუბაცია 12–13 დღე-ღამე გრძელდება. იკვებებიან ობობებით, მწერებით, შემოდგომაზე ზოგჯერ კენკრითაც. კავკასიური ყარანის ზოგიერთ სახეობას ახასიათებს ფრთებისა და კუდის სხვადასხვა ტიპები, ასევე თვალების ზემოთ მსუბუქი ზოლები.

კავკასიური ყარანა ძირითადად გვხვდება რუსეთი ფედერაციის ტერიტორიაზე. რუსეთში შემდეგ რეგიონებში გვხვდება: პრიმორსკის ტერიტორია, ხაბაროვსკის ტერიტორია, ამურის რაიონი, ებრაული ავტონომიური რეგიონი, ტრანს-ბაიკალის ტერიტორია, სახალინის რეგიონი (კრიილონის ნახევარკუნძული და კუნაშირის კუნძული). კავკასიური ყარანა ძირითადად თავს არიდებს უკიდურესად ღია ადგილებს და მკვრივ ბნელ წიწვოვან ტყეებს. კავკასიაში განსხვავებით სხვა რეგიონებისა, ბუდეებს ყვითელგულები ზღვის დონიდან 900-დან 3000 მეტრამდე სიმაღლეზე აშენებენ. ბუდე შედგება ხავსის, ბალახის ნაჭერისა და ცხენის თმისგან. ივნისში საშუალოდ დებს 6 კვერცხს, მოგვიანებით კი უფრო - ნაკლებს. ინკუბაცია გრძელდება 12-13 დღე. 

დიდი კოჭობა ( Carpodacus rubicilla)

არ არის შეტანილი წითელ ნუსხაში

დიდი კოჭობა ( Carpodacus rubicilla) - ფრინველი მთიულასებრთა ოჯახისა. ფრინველის სხეულის სიგრძე 20 სმ-ია. გავრცელებულია კავკასიის, ცენტრალური აზიის მთიანეთში, ტიბეტში, ჰიმალაიზე, ალთაიში. საქართველოში ბინადრობს ზამთარში, დიდთოვლობისას მომთაბარეობს ვერტიკალური მიმართულებით ალპურ მდელოებზე, ზღვის დონიდან 2000 მეტრის ზევით. ზამთარში კენკროვანი ბუჩქნარით დაფარულ მთის მდინარისპირა ველებზე ჩამოფრინდებიან. გაზაფხულზე წყვილდებიან, სხვა დროს გუნდებად ცხოვრობენ. დებენ 3–4 (6-მდე) ცისფერ, მუქწინწკლებიან კვერცხს.  დიდი კოჭობასთვის სასიცოცხლოდ მნიშვნელოვან არეალს წარმოადგენს მდ. თერგის ხეობაში არსებული ქაცვის ბუჩქნარი. ამ ტერიტორიებს ყოველწლიურად ასობით დიდი კოჭობა იყენებს გამოსაზამთრებლად. 

ტარბი (Pastor [Sturnus] roseus)

არ არის შეტანილი წითელ ნუსხაში

ტარბი (Pastor [Sturnus] roseus) - ფრინველი ბეღურასნაირთა რიგისა. მისი სხეული სიგრძე 23 სმ აღწევს. ვარდისფერია, თავი, ფრთები და ბოლო მოლურჯო-შავი აქვს. გავრცელებულია ველებისა და ნახევრად უდაბნოს ზონაში — უნგრეთიდან დასავლეთ ალთაისა და ავღანეთამდე. ზამთრობს ინდოსტანის ნახევარკუნძულზე. საქართველოში გვხვდება როგორც მობუდარი გადამფრენი ფრინველი (აპრილ-სექტემბერში). ბუდობს კოლონიებად. ბუდეს იკეთებს კლდის ნაპრალში, ქვების ნაშალში და სხვა. დებს 5-6 კვერცხს, ინკუბაცია გრძელდება 15 დღე-ღამე. დიდი რაოდენობით სპობს კალიას. ხშირად ნომადობს კალიების გუნდებთან ერთად. შემოდგომით ზიანს აყენებს ბაღ-ვენახებს. 

ტარბი გამოირჩევა სხვა ფრინველებისაგან იმითაც, რომ მის ძირითად საკვებს შეადგენს სწორფრთიანები, უპირატესად – კალიები და კუტკალიები, განსაკუთრებით გამრავლების პერიოდში. ბარტყებსაც მხოლოდ კალიებით კვებავს. გამრავლების შემდგომ პერიოდში ჭამს სხვა მწერებსაც, აგრეთვე ობობებს, წვრილ მოლუსკებს და სხვ. შემოდგომით საკვებ რაციონს ემატება ნაირგვარი კენკრა, მათ შორის ყურძენი, ალუბალი, აგრეთვე სარეველა მცენარეთა თესლები.

კავკასიური ციყვი (Sciurus anomalus)

არ არის შეტანილი წითელ ნუსხაში

კავკასიური ციყვი, ანუ სპარსული ციყვი, სახეობა Sciurus anomalus გავრცელებულია ჩრდილოეთ და სამხრეთ კავკასიაში, საქართველოში – კავკასიონის სამხრეთ  და მცირე კავკასიონის ჩრდილოეთ ფერდობებზე, ძირითადად ბინადრობს წიწვოვან და შერეულ ტყეებში, გვხვდება წიფლნარებში, წაბლნარებში, თხილნარებსა და მუხნარებში, აგრეთვე ხეხილის ბაღებში.

მისი საერთო სიგრძეა 32–36 სმ, კუდის სიგრძე 13-დან 18 სმ-მდე. მასა 250-დან 410 გრამამდე.  სხეულის ზედა ნაწილის ფერი დამოკიდებულია ქვესახეობაზე და მერყეობს მონაცრისფრო-ყავისფერიდან ღია რუხამდე, სხეულის ქვედა ნაწილის ფერი — ჟანგიანი ყავისფერიდან მოყვითალომდე, ხოლო კუდისა — ყვითელ-ყავისფერიდან მუქ წითლამდე. კლანჭები შედარებით მოკლეა, ვიდრე სხვა ხის ციყვებისა. მდედრებს აქვთ რვა ან ათი სარძევე ჯირკვალი.

 ჩატარებულმა მოკვლევამ დაადგინა, რომ სახეობა უხვადაა თურქეთში, თუმცა შემცირება შეინიშნება ლევანტის რეგიონში. 1993 წელს ისრაელში ჩატარებული მოკვლევის მიხედვით შესწავლილ ტერიტორიაზე სახეობა გადაშენების საფრთხესთან ახლოს მდგომი იყო. სახეობაზე ნადირობა აკრძალულია ცენტრალური სანადირო კომისიის მიერ, დაცულია ბერნის კონვენციითა და ევროკავშირის ჰაბიტატების დირექტივით.

გარეული ღორი (Sus scrofa)

არ არის შეტანილი წითელ ნუსხაში

გარეული ღორი კოსმოპოლიტი სახეობაა, რაც გულისხმობს, რომ იგი ერთ-ერთი ფართოდ გავრცელებული სახეობაა და თითქმის ყველა კონტინენტსა და ჰაბიტატში გვხვდება, ანტარქტიდის გარდა. გარდა ბუნებრივი გავრცელებისა გარკვეულ ჰაბიტატებში გარეული ღორი ადამიანის ხელოვნური ჩარევითაა გავრცელებული.

სწორედ ასეთი ფართო გავრცელებიდან გამომდინარე ბუნებრივია, რომ  ისინი თითქმის ყველა ტიპის ჰაბიტატში ცხოვრებას ეგუებიან, დაწყებული ჭაობებით, ბუჩქნარებითა და არიდული ტყეებით, დამთავრებული სუბალპური თუ ხშირი ფართოფოთლოვანი ტყეებით.

გარეულ ღორებს განსაკუთრებით მოსწონთ წყალი და წყლისგან წარმოქმნილი ტალახის აბაზანები. ამიტომ, ჰაბიტატის შერჩევისას ისინი უპირატესობას ანიჭებენ ტერიტორიებს, სადაც წყლის რესურსი ახლოს არის.

როგორც წესი, მდედრი მამრზე მცირე ზომისაა. ამ სახეობისთვის დამახასიათებელია ეშვები, რომლებიც მამრებს მდედრებზე დიდი ზომის ეზრდებათ და ისინი მაშინაც კი შესამჩნევია, როდესაც ცხოველებს პირი დახურული აქვთ. 

გარეული ღორების გამრავლება წლის ნებისმიერ მონაკვეთში შეიძლება მოხდეს, მდედრი საშუალოდ 5-6 გოჭს შობს, რომლებსაც გარკვეულ ასაკამდე მკვეთრი მოყვითალო-მოთეთრო ლაქებით და ხაზებითაა მოხატული.

სოციალური ქცევის თვალსაზრისით, მდედრი გარეული ღორები ერთგვარ ჯგუფებს ქმნიან, ხოლო მამრებს მარტოსული ცხოვრების ნირი ახასიათებთ.

აურელია (Aurelia aurita)

არ არის შეტანილი წითელ ნუსხაში

აურელიას ქოლგის დიამეტრი 25-40 სანტიმეტრს შეადგენს. მათი კვების რაციონი პლანქტონებით, მცირე ზომის კიბოსნაირებით, მოლუსკებითა თუ სხვა ზღვის ორგანიზმების ქვირითით შედგება.

მათთვის დამახასიათებელია 4 ნალის ფორმის განედი ( თუმცა ხანდახან გვხდება 3 ან 5 მსგავსი ნალის არსებობაც), რაც მათ რეპროდუქციულ ორგანოს წარმოადგენს. აურელიას სხეულის შეფერილობა, მის კვებით რაციონზეა დამოკიდებული. ის შეიძლება იყოს როგორც გამჭვირვალე, ასევე თეთრი, მოვარდისფრო, მოწითალო და ლურჯიც კი. ამ სახეობას აქვს 4 გრძელიფოჩებიანი საცეცი.

აურელიები მარტოხელა ცხოვრების ნირის მქონე ცხოველები არიან, თუმცა მეცნიერების ნაწილი, გარკვეული კვლევებიდან გამომდინარე, ფიქრობს, რომ მათ ერთმანეთთან მარტივი სახის კომუნიკაციის დამყარება შეუძლიათ ქიმიური ნივთიერებების ხარჯზე.

იქიდან გამომდინარე, რომ აურელიები სანაპირო ზონებს ანიჭებენ უპირატესობას, ისინი ხშირად ხვდებიან ადამიანებს, თუმცა მიუხედავად იმისა, რომ ისინი შხამიანები არიან, ადამიანის ჯანმრთელობისთვის არანაირ საფრთხეს არ წარმოადგენენ.

ძირპირა (Rhizostoma pulmo)

არ არის შეტანილი წითელ ნუსხაში

ძირპირებს მოლურჯო, ქოლგისმაგვარი სხეული აქვთ, ქუდის კიდეები ზოგიერთ ინდივიდში ბოლოვდება მუქი ლურჯი ან იისფერი შეფერილობის ჯიბეებისმაგვარი ქსოვილით, რომელშიც თავმოყრილია გრძნობის ორგანოები. ძირპირებს საშუალოდ რვა ოვალური საცეცი აქვთ. მათი ქუდის დიამეტრი  დაახლოებით 40 სანტიმეტრამდეა, თუმცა დაფიქსირებული და აღწერილია 150 სანტიმეტრიანი ინდივიდიც.

მიუხედავად იმისა, რომ ძირპირა შხამიანი სახეობაა მისი დანასუსხი ადამიანის ჯანმრთელობისთვის საფრთხეს არ წარმოადგენს. ის იწვევს დამწვრობის მაგვარ შეგრძნებას კანზე, სადაც მედუზა შეეხება ადამიანს.

ხშირია ძირპირების მასიური გამორიყვის ფაქტები, რასაც სხვადასხვა ფაქტორი იწვევს, მაგალითად ძლიერი დინება ან ქარი, წყლის ტემპერატურის მკვეთრი ცვლილება და ა.შ.

ზღვაზე დასვენებისას ხშირად ვხდებით წყლის ზედაპირის სიახლოვეს. მათი ყველაზე მაღალი კონცენტრაციაც სწორედ საზღვაო სეზონს ემთხვევა და მაისიდან - ოქტომბრამდე გრძელდება.

ევროპული შველი (Capreolus capreolus)

არ არის შეტანილი წითელ ნუსხაში

ევროპული შველი საქართველოში გავრცელებული ერთადერთი შვლის სახეობაა. იგი წყვილჩლიქოსანი ცხოველია, რომელიც გამოირჩევა შემდეგი მახასიათებლებით: სხეულის სიგრძე დაახლოებით 150 სანტიმეტრია, ხოლო წონა 10-იდან 25 კილოგრამამდე აღწევს. ისევე როგორც კეთილშობილ ირემს, რქები მხოლოდ მამრ ინდივიდებს უვითარდებათ რომელსაც ოქტომბერ-ნოემბერში იცვლიან.

შველი საკმაოდ ფართოდ გავრცელებული სახეობაა, რომელიც თითქმის მთელს ევროპაში გვხვდება, გარდა მცირე
 ზომის იზოლირებული კუნძულებისა. დღეის მონაცემებით მსოფლიო პოპულაცია დაახლოებით 15 მილიონ ინდივიდს ითვლის და ზრდის ტენდენციით ხასიათდება.  საბინადროდ უპირატესობას ანიჭებს მეჩხერ, ფოთლოვან ან შერეულ ტყეებსა და კარგად განვითარებულ ქვეტყეს. 

შველის მაკეობა 9 თვეს გრძელდება და მაის-ივნისში შობს 1-2 ნუკრს, რომელთა სხეული თეთრი ხალებითაა დაფარული. კეთილშობილი ირმების მსგავსად მამალი შვლები რქებს შეჯვარების პერიოდში რიტუალიზირებული ორთაბრძოლებისთვის იყენებენ, მდედრი ინდივიდების მოსაპოვებლად. 

ხშირად ადამიანებს შველი ირმის ნაშიერი ჰგონიათ, თუმცა ეს სიმართლეს არ შეესაბამება. შველი და ირემი სხვადასხვა სახეობის ცხოველებია და ორივე მათგანის შვილს „ნუკრი“ ეწოდება.

ერთი შეხედვით ეს მარტივი ცხოველი გამრავლების თავისებურებით დიდი ხნის განმავლობაში ბადებდა კითხვებს სამეცნიერო საზოგადოებაში. ამ თავისებურებას ეწოდება ემბრიონული დიაპაუზა.

ემბრიონული დიაპაუზა გულისხმობს ემბრიონის განვითარების შეჩერებას ბლასტოცისტის ფაზაზე, რასაც ასევე ჩანასახის „მთვლემარე მდგომარეობას“. სწორედ იმ მომენტში, როდესაც ჩანასახი საშვილოსნოს უნდა მიემაგროს, ორგანიზმი გასცემს ბრძანებას და ეს პროცესი ჩერდება. ჩანასახი იქამდე არ იწყებს განვითარებას, სანამ ორგანიზმი ან გარე ფაქტორები არ მისცემს სტიმულს. ამ სტიმულის შემდეგ ორგანიზმი კვლავ გასცემს ბრძანებას და ჩანასახი განაგრძობს განვითარების პროცესს. შველის შემთხვევაში, ეს პროცესი შემდეგნაირად მიმდინარეობს: ივლისის ბოლოს ან აგვისტოს დასაწყისში მდედრი შველი ნაყოფიერდება. ამის შემდეგ, ჩანასახი ხუთი თვის განმავლობაში რჩება ემბრიონული დიაპაუზის ფაზაში, იანვრის ბოლომდე. 

დღემდე გაურკვეველია თუ რა კონკრეტული ფაქტორი განაპირობებს დიაპაუზის დასრულებას. თუმცა მეცნიერები ვარაუდობენ, რომ თავად შველის ჩანასახი გასცემს სიგნალს რეაქტივაციის დასაწყებად. რეაქტივაციის შემდეგ ნაყოფი ჩვეულებრივ განაგრძობს განვითარებას და მაისის ბოლოს ივნისის დასაწყისში მდედრი ნაშიერს(ებს) იგებს. 

საბოლოოდ, მაისის ბოლოს ან ივნისის დასაწყისში, მდედრი შველი აჩენს ნაშიერს ან ნაშიერებს. ეს უნიკალური პროცესი შველს საშუალებას აძლევს, ოპტიმალურ დროს გააჩინოს ნაშიერი, რაც ზრდის მისი გადარჩენის შანსებს.

გარიელი (Melanitta fusca)

არ არის შეტანილი წითელ ნუსხაში

საერთაშორისო სტატუსი - LC (ნაკლებად საგანგაშო)
ეროვნული სტატუსი - NE (საფრთხესთან მიახლოებული)

გარიელი იხვისებრთა ოჯახის წარმომადგენელი ფრინველი, ზღვის იხვების ჯგუფიდან, რომელიც ყვინთია იხვების სახეობებს მოიცავს.  ზრდასრული მამრი დედალზე სხეულის ზომით დიდია და სხეულის მთლიანი შეფერილობა შავია, გარდა ფრთის სარკისა, რომელსაც თეთრი შეფერილობა აქვს, დამახასიათებელია თვალს ქვემოთ არსებული თეთრი ლაქაც. დედალი მამალთან შედარებით მოშავო-რუხია.

საკვებ ბაზას ძირითადად წყლის უხერხემლოები და მათი ლარვები წარმოადგენს, იშვიათად იკვებებიან წვრილი თევზებითაც.
ბუდეს მიწაზე იკეთებს, საკუთარი ღინღლით, საბუდრად უპირატესობას ანიჭებენ მცენარეული საფრით მდიდარ ჰაბიტატს . ივნისში 7-9  კვერცხს დებს, საიდანაც 28 დღეში იჩეკებიან ჭუკები.

გარიელის პოპულაცია კავკასიაში მკვეთრადაა შემცირებული რისი სავარაუდო მიზეზი საბუდარი ტერიტორიების დეგრადირება ან მათი საერთოდ განადგურებაა ანთროპოგენური თუ კლიმატური ფაქტორების ზემოქმედებით. აღსანიშნავია რომ  საქართველოში გარიელის მხოლოდ ერთი მობუდარი პოპულაციაა შემორჩენილი ჯავახეთში, ტაბაწყურის ტბაზე.

საქართველოში გარიელის საკონსერვაციო საქმიანობის განხორციელების შემდეგ 2017 წლიდან ტაბაწყურის ტბის კუნძულზე 6 მობუდარი წყვილიდან რიცხოვნობა 39-მდე გაიზარდა (Paposhvili et al. 2023). მიუხედავად ამ პოზიტიური სიტუაციისა სახეობაზე მაინც უამრავი  ფაქტორი მოქმედებს უარყოფითად. იხვები ხშირად იხლართებიან სათევზაო ბადეებში და იხრჩობიან, მტაცებლის თავდასხმები, ადამიანის ზემოქმედება რომლებიც ბრაკონიერობენ გარიელებზე, მათი ბუდეებიდან იპარავენ კვერცხებს, პოპულაციას ასუსტებს და ხელს უშლის მის მდგრადობას.

გარიელის  პოპულაციის შესანარჩუნებლად აუცილებელია რიგი ღონისძიებები, მაგალითად როგორიცაა ტაბაწყურის ტბაზე მობუდარ გარიელებზე მოქმედი საფრთხეები აღმოფხვრა ან მინიმუმამდე შემცირება, ტბაში იხვებისთვის ხელსაყრელი საბუდარი კუნძულების ხელოვნური მოწყობა, სახეობის ბიოლოგიის შესახებ უკეთესი მონაცემების შეგროვება და ა.შ.